سال‌ها طول کشید تا جهانیان کنار گذاشتن سکه‌های نقره و طلا را بپذیرند و از اسکناس به‌عنوان ابزاری برای تبادلات خود استفاده کنند. اولین کسانی‌که شروع به استفاده از اسکناس کردند، چینی‌ها بودند.

دلیل روی آوردن چینی‌ها به اسکناس، کمبود طلا و نقره در این کشور بود. در قرن دهم میلادی، چینی‌ها نوعی پول کاغذی چاپ کردند که شبیه اسکناس بود. اما سایر کشورهای جهان ارزشی برای این پول قائل نبودند.

امروزه، در تمام کشورهای جهان، اسکناس یا پول کاغذی به‌عنوان یکی از وسایل خریدوفروش به‌کار می‌رود. چاپ و نشر اولین اسکناس ایران به دوران ایلخانان بازمی‌گردد‌.

اولین اسکناس ایران در دوران باستان

در گذشته‌های دور، پس از کشف طلا و نقره، بازرگانان به مبادله سکه می‌پرداختند. پول کاغذی هم از همان دوران شکل گرفت. این اتفاق به حدود ۷۵۰ سال پیش بازمی‌گردد. اولین اسکناس ایران در دوران گیخاتو چاپ شد، یعنی در دوران ایلخانان، زمانی‌که ایران با چین ارتباط بسیاری داشت. در آن دوران، پولی کاغذی با نام چاو وارد ایران شد. ارزش این اسکناس‌ها از ۰.۵ تا ۱۰ درهم متغیر بود.

با ورود اسکناس به تبادلات، شاه مغول از مردم خواست سکه‌های خود را تحویل دهند و در عوض اسکناس بگیرند. این اقدام شاه مغول منجر به اعتراض مردم تبریز شد. مردم تبریز طی این اعتراض به شورش پرداختند و در نهایت پول کاغذی چاو از چرخه خارج شد.

علاوه‌برآن، اسکناس‌های دیگر هم مدتی در شهرهای ایران رواج یافتند که به «شهر روا» معروف بودند‌.

اولین اسکناس ایران در دوران باستان​

پس از مخالفت گسترده مردم ایران، پروژه چاپ پول کاغذی چاو شکست خورد. اولین اسکناس ایران به شکل امروزی در سال ۱۱۷۶ شمسی، در دوره فتحعلی شاه قاجار، وارد مبادلات پولی کشور شد. از آغاز این دوره، طلا و نقره به عنوان پشتوانه اسکناس‌ها در نظر گرفته می‌شدند. به‌طورکلی، تاریخچه چاپ اسکناس در ایران چند دوره تقسیم می‌شود.

دوره اول چاپ اسکناس  (دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه)

در سال ۱۲۶۸، امپراتوری بریتانیا با امضای امتیازنامه روییتر، بانک شاهی ایران را به پشتوانه دربار ناصرالدین شاه تاسیس کرد. این بانک مسئولیت ضرب سکه و چاپ اولین اسکناس ایران (به شکل امروزی) را عهده‌دار بود‌. پیش از تاسیس آن، مردم از سکه‌های طلا و نقره به‌عنوان پول رایج استفاده می‌کردند.

در دوره حکومت ناصرالدین و مظفرالدین شاه قاجار، این بانک به‌عنوان مرکز چاپ و انتشار اسکناس در ایران فعال بود. ساختمان مرکزی آن در تهران، در ضلع شرقی میدان امام خمینی یا همان میدان توپخانه قدیم قرار داشت. بعدها، ساختمان بانک شاهی به بانک بازرگانی (بانک تجارت امروزی) نخستین بانک غیردولتی ایران تحویل داده شد.

بانک شاهی به مدت ۴۰ سال بر چاپ اسکناس ایران و نشر آن حاکمیت داشت. اولین اسکناس‌ ایران در بانک شاهی، در سال ۱۲۶۹ در انگلستان چاپ شد. بر روی این اسکناس‌ها نشان شیر و خورشید، بانک شاهنشاهی ایران و تصویری از ناصرالدین شاه به چاپ رسیده بود.

پس از آن، به‌دلیل جعل اسکناس‌، بانک شاهی در سال ۱۳۰۳ دومین مجموعه اسکناس‌های خود را با نقش شیر و خورشید منتشر کرد تا مانع ورود اسکناس‌های جعلی به بازار شود‌.

دوره اول چاپ اسکناس (دوران محمدعلی شاه)

پس از آن، دوره محمدعلی شاه قاجار تلاش‌های مکرری برای تاسیس بانک ملی ایران صورت گرفت، اما امضای قرارداد محرمانه سن‌پترزبورگ (قرارداد ۱۹۰۷) بین امپراطوری روسیه و انگلیس و تقسیم ایران میان آن‌ها، مانع از تاسیس این بانک شد. با آغاز جنگ جهانی اول نیز تلاش‌ها برای تأسیس بانک ملی متوقف شدند.

در نهایت، پس از استخدام آرتور میلسپو، حقوق‌دان و کارشناس مالی آمریکایی در ایران، تاسیس بانک ملی ایران در اردیبهشت ۱۳۰۶ رقم خورد‌.

دوره دوم چاپ اسکناس

باوجود اینکه بانک شاهی در چاپ اولین اسکناس ایران خوش درخشید، اما با روی کار آمدن مجلس شورای ملی، اختیار چاپ اسکناس از بانک شاهی سلب شد و به بانک ملی ایران واگذار شد. در تاریخ ششم خرداد ۱۳۰۹، مجلس شورای ملی قانون سلب اجازه چاپ و انتشار اسکناس از بانک شاهی را تصویب کرد.

این تصمیم منجر به پرداخت خسارت هنگفتی به دولت انگلستان شد و بر اساس این قانون، دولت ایران مبلغ ۲۰۰ هزار لیره پول نقد به بانک شاهی در لندن پرداخت کرد. زمانی‌که بانک ملی جایگزین بانک شاهنشاهی شد، انحصار چاپ اسکناس در ایران به این بانک اختصاص یافت و اولین اسکناس‌های خود را با تصویر رضا شاه چاپ کرد.

در سال ۱۳۱۰، ریال به‌عنوان واحد پول ایران تعیین شد و ارزشی معادل ۱۰۰دینار داشت. بانک ملی ایران در سال ۱۳۱۴، اسکناس‌های دیگری چاپ کرد و اسکناس ۱۰۰۰ ریالی را به لیست اسکناس‌های رایج کشور افزود. در سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۷، اسکناس‌های جدید بدون تصویر کلاه رضاشاه منتشر شدند.

در دهه ۱۳۲۰، بعد از اخراج رضاشاه، اسکناس‌های جدید با تصویر محمدرضاشاه با ارقام مختلف به چاپ رسیدند.  وزارت اقتصاد در دهه ۱۳۳۰، با افزایش تعداد بانک‌های خصوصی تصمیم گرفت بانک مرکزی ایران را تاسیس کند.

دوره سوم چاپ اسکناس

در دوره سوم با تاسیس بانک مرکزی ایران، اختیار چاپ اسکناس در ایران از بانک ملی سلب شد و به بانک مرکزی واگذار شد. این بانک در سال ۱۳۴۰، اولین اسکناس‌ ایران با امضای وزیر دارایی و رییس‌کل بانک مرکزی به چاپ رساند و منتشر کرد. روی این اسکناس‌ها تصویر تاج، شیر و خورشید یا تصویر محمدرضا شاه چاپ می‌شد.

در سال ۱۳۴۴، اسکناس ۵ هزار ریالی با امضای وزیر دارایی و رییس‌کل بانک مرکزی در پاکستان چاپ و انتشار یافت، اما از آنجایی‌که رنگ آن نسبت به آب مقاوم نبود، این اسکناس خیلی زود از گردونه تبادلات پولی و بانکی کشور خارج شدند. آخرین مجموعه اسکناس‌های دوران پهلوی نیز با امضای محمد یگانه وزیر اقتصاد و یوسف خوش‌کیش رییس‌کل بانک مرکزی به چاپ رسید.

چاپ اولین اسکناس‌ها در دوران انقلاب اسلامی

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، بانک مرکزی جمهوری اسلامی اولین اسکناس‌ ایران با نماد جمهوری اسلامی را بیرون داد و آن‌ها را جایگزین اسکناس‌های شاهنشاهی کرد. روی این اسکناس‌ها نشان موقت جمهوری اسلامی به‌کار رفته بود. بعد از آن، اسکناس‌های جدید دیگری با امضای علی اردلان وزیر اقتصاد و محمدعلی مولوی رییس‌کل بانک مرکزی به چاپ رسید، روی این اسکناس‌های جدید تصویر بارگاه امام رضا(ع) و نشان رسمی جمهوری اسلامی به چشم می‌خورد.

در سال ۱۳۶۰، نشان رسمی جدید جمهوری اسلامی به‌تصویر کشیده شد. در ۱۳۶۶، تصویر محمدحسین فهمیده روی اسکناس‌ها چاپ شد و از ۱۳۷۲، تصویر آیت‌الله سید روح‌الله موسوی خمینی روی اسکناس‌های 10هزار ریالی قرار گرفت. امروزه اسکناس‌های ۲، ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ هزار ریالی با تصویر و ته‌نقش امام خمینی منتشر می‌شوند و وظیفه چاپ اسکناس در ایران همچنان برعهده بانک مرکزی ایران است.

جمع‌بندی

حق چاپ اسکناس در ایران، با تاسیس بانک مرکزی در سال ۱۳۳۹، به این بانک رسید. پادشاهان برای چاپ اولین اسکناس ایران به غربی‌ها وابسته بودند. حتی تا سال ۱۳۶۲، بانک مرکزی مجبور بود چاپ اسکناس خود را به کشورهای دیگر بسپارد و یا حداقل کاغذ موردنیازش را از کشورهای خارجی، به‌ویژه انگلستان وارد کند. اما پس از آن سال، کارخانه تولید کاغذ اوراق بهادار تاسیس شد و امروزه کشور ایران، اسکناس خود را در داخل و با کاغذ داخلی تولید می‌کند.